Welcome to our company

Заборав

„Заборав“, 2023

Кон романот „ЗАБОРАВ“ на Томислав Османли

ВРЕМЕ НА АМНЕЗИИ

                Новата драма на цивилизацијата (една од  по­ве­ќето) се вика заборав. Тоа е феномен подеднакво вгнез­­ден во сите нејзини појавни облици, и на макро и на микро план – и во структурите на колективното жи­веењ­е, организирано со (без)бројни обврски и дол­ж­ности и со редуцирани права, и во (без)бројните пое­ди­­нечни, лични животи, како последица и на при­род­­ни­те закономерности, но и како резултат на на­мет­­на­тите, изнасилени, насилнички, налудничави односи што постојат отсекогаш, но кои во нашево време ги добија најдобрите услови за вистинска и целосна експанзија. Заборавањето  е модерен, фено­мен кој ги надминува вообичаените индивидуални, медицин­с­ки рамки, покрај другото, и затоа што веќе е инстру­мент за политичка, за манипулација од (по­)широки раз­мери, вешто вглобена во досегашните, до­волно про­верени и успешни поигрувања и изиг­рувања со и на, безмалку, целото човештво (проце­нтот на веш­ти­те исклучоци е многу мал) Присилните заборави се познати од дамнини, но никогаш немале вакви, речиси безбројни видови и толкави, речиси сеопшти димензии). Дали не­кои современи Маки­ја­вели-теоретичари свесно го осмислиле во некои тај­ни лаборатории за да го одржат и да го поттикнат кон­тинуитетот на ин­т­ригите и заведувањето на ма­си­те за сопствени, иде­о­лошки и материјални цели,  и го вклучиле во досе­гаш­ниот, богат репертоар на манипулации од сека­ков вид, во денешен контекст посебно на моќните профитерски корпорации, како нај­малку насилен и видлив, но затоа мошне ефи­касен, или е  спонтан белег на столетието во кое секој од нас се втиснува, една од неговите суштински ком­поненти по која ќе се препознава, во овој миг и не е сосем важ­но, а со малку поголема слобода би можело да се рече дека има елементи и на едното и на дру­гото… За нас овде е важно што на тој инструмент, на фе­номенот за­боравање во таа смисла укажува (не е ли прв!) нашиот еминентен, раскошен раска­жувач, во случа­јов и есеист и теоретичар, Томислав Ос­манли, во ро­ма­нот  токму за таков наслов.

            Заборавањето, општественото, значи: широ­ко­то, масовно, организирано, промислено забора­ва­ње со цел, со умисла, надоврзано на поединечното, ста­речко и не само старечко заборавање како нека­ков природен процес, но трагично, нехумано, несреќ­но, болно, тажно… е главниот идеен ток на најновиот ро­ман на Османли. Притоа, првото заборавање е из­не­сено во суптилен, зналечки, темелен, богат, тео­рис­ки, есеистички трактат, додека второто низ една дла­бока, драматична, потресна, трагична, честа во на­шиве простори – судбина на едно скопско семеј­с­тво. Првото пленува со широката ерудиција, со кон­циз­ните и прецизни анализи и дефинирања на про­це­сите и посебностите на современите општества, второто нѐ срозува со суровоста и со бездушноста на нашата стварност, на ова поднебје под кое чемреат најголемиот дел од луѓето, од кои насилно, диво, кри­минално, без грам човечност и правичност, се одде­ли­ја идните моќници кои со поддршка на властите го приграбија сиот заеднички имот, прогласувајќи се за луѓе од прв степен.

            Скопјанката м-р Мирјана Контевска на прес­ти­жен берлински универзитет ја подготвува, и ја одб­ранува, докторската дисертација на тема: „Забо­рав­ност – социолошки аспекти на Балканот, на поши­ро­кото европско и универзално милје“. Ја пишува и ја одбранува пред еминентен професор, во вистинска академска средина, наспроти карикатуралната ат­мос­фера и личност кога Тео, еден од скопските лико­ви во романот, го полага и го положува дипломскиот испит на нашиот Медицински факултет. „Заборавот станува својство на современото општество“, му об­јаснува Мирјана на проф. д-р Томас Вајс, а својата ана­ли­за на современите процеси ја почнува со конста­тацијата: „Цивилизацијата на 21 век универ­зал­но се соочува со експанзија на конзервативна регресија, иницирана од страна на корпоративните системи излезени од контрола на неолибералните демок­ра­тии“, за да дообјасни дека станува збор „за политички мотивирана регресија која, со различни средства и процеси, ги ништи владејачките хуманис­тички вред­ностите на слободата, особено во сферата на спон­та­ниот социјален активизам, и ги заменува со масовни фа­воризирања на историски надминати и одново вра­тени вредности.“ Во дисертацијата натаму се наг­ласува дека денес „реалноста се релативизира, а си­му­лакрумот се апсолутизира“, состојба во која „един­ката се потопува преку интернетот и апаратите за креирање виртуелна реалност.“ Испреп­лете­ни­те и сло­жени односи што ги создава неоконзер­вати­виз­мот наспроти неолиберализмот, потоа интервенцио­низмот, глобализмот, загрозувањето на популациите од целиот свет, моќта на елитите… „униполарниот свет по 1989 година“ – во нашиот контекст се битни за­тоа што: „ Заборавот се произведува масовно, на по­ве­ќе начини, со повеќе средства, и во секој актуелен систем на моќ (од САД, преку Велика Британија, сил­ните економии на Европа и Јапонија, сѐ до Русија и Кина). Тој масовно и интернационално, често и гло­бално се дисеминира и згора на сѐ, се наплатува по принципот на интернационална потрошувачка (гле­даност) со печалење хипер профити од најкон­јук­тур­ни­те домени. Хиперкапитализмот на својот врв про­из­ведува различни и глобализирани форми на масо­вен, општествен и индивидуален – заборав. Екстен­зив­­но се произведува заборав на стварноста, од ме­диски влијанија, преку дефокусирања, овозможени враќање на религиозниот конзервативизам на ис­лам­с­киот дел од Истокот во форма на фунда­мен­та­лен, потоа и на радикален ислам… Заборавот има за­дача да го хибернира времето и воспоставената струк­тура на доминација. Тој тоа и го прави со сите средства на моќта наметнувајќи историската регре­сија во сите светски општества.“

Од дијалогот меѓу професорот и кандидатката натаму дознаваме дека светот е влошен, дека излегу­ва од колосеците на цивилизираноста, во општестве­ните науки се вртиме околу дескрипциите, се зани­ма­ваме со последиците, но не се сеќаваме дека се работи за нов феномен, за присилување на заборав. Тој вид присилување ја прави и суштината на секоја смена на власта, да ја избрише, колку што може повеќе, прет­ходната (оваа состојба во мера повеќе од доволна ја имаме искусено и ние, во нашето неголемо, не многу продуктивно, напати и поразувачко, владеење на са­мо­прогласените политички владетели).

Но, Османли чувствува дека е нужно поврзу­вање на општествениот со посебниот, индиви­дуал­ниот, заборав, со неговата „патологија“. Затоа што „во отуѓеното општество се манифестираат сѐ поголем број случаи и на лични заборавања, на индивидуални амнезии. Растечки е бројот на деменциите во меди­цин­ската патологија на индивидуите. Покрај физио­лошките фактори, тука се и стресот, анксиозноста, фе­номенот на осаменоста и на отуѓеноста и како мик­ро социјални, но и социјални фактори на омасову­ва­њето на Алцхајмеровата болест на човештвото денес“.

Дом за стари лица и домот на семејството Пан­кови во Скопје се местата на кои се случува болната, травматична, драма на нашето време (тоа „наше вре­ме“ се токму овие години, во кои грчовито ја живееме недогледната транзиција). Панкови, посебно поста­рите, живеат во двојна стварност и во двоен град. Едната е онаа што штотуку се одвива на сцената, дру­гата е земена од не-многу дамнешните дни, кога сѐ би­ло поинаку. Исто е и со градот;  и тој постои во се­гаш­носта и во фиксираните сеќавања. Дел од лико­вите, мајката на Панче,  страда од медицинска амне­зи­ја; Панче, пак, страда од носталгија по старото вре­ме, од огорченост од новото кое сѐ му зело: егзис­тен­цијата, достоинството, спокојот. Но и младите, сино­вите на Панче и на Верче, живеат во истата двојна, паралелна, стварност. Нив не може да ги одмине гор­чи­ната и непрекинатиот навев од некогашниот жи­вот што непресушно извира од нивниот татко: „Са­каат све това да се забраи. Кој бе сака да ти памти? Но­виве газди? Градоначалнициве? Министриве?! Так­­ви ги поставујат. Нови, некакви, све без памтење. Сите они имаат анестезија… – Амнезија, го поправа Тео… – Да развејат све отпорано. Од нив времето да поч­­нуе. Прошлост да нема, ни згради, ни чаршија, ни бутур, ни спомен, а ако може, ни па наши сеќа’ања. Све у ветер да иде…“ 

Личностите на Османли живеат во затворен свет. Таа затвореност, со која овој негов роман се од­ли­кува во споредба со неговите претходни, стес­нетоста во двата простора, оној на градот, и оној на геријатриската медицинска установа, во фантазиите на јунаците, што се борат со сеќавањето, со заборавот но и со туѓата реалност… создаваат атмосфера на на­мер­но наметната, сугестивна клаустрофобичност, ко­­­ја притоа Османли, како искусен писател, пос­то­јано ја надградува, ја менува, ја динамизира, ѝ дава ко­мични интонации, втори и трети димензии и – под­лабоки значења. Не случајно, тој речиси секаде го ко­ристи сегашното време; имено, токму за да ја изрази положбата на современите луѓе, заробени во него.

Мошне успешно во главниот тек се вклучени приказните за стариот актер (кој на крајот од исклу­чи­телната кариера, токму на последната претстава, го заборава текстот), како и на еден „жител“ на До­мот, најдобриот раскажувач, кој на другите „жители“ им ги пренесува своите спомени за летувањата во Гр­ција, за дружењето со Гркот, кој одеднаш сосем го за­бо­равил грчкиот јазик и почнал да го зборува на­шиот, од егејскомакедонските пре­дели, но и за еден одамна пензиониран странски моќник чија завршна приказна авторот ја открива како залудност на се­која, посебно на воинствената моќ и суета, (и)збри­шани од природното цунами на заборавот и откри­вањето на чистата интима, во која вистинска власт во човека ја има почувствувано љубовта, дури и само еднаш да е.

„Заборав“ е роман за травмите на современа га­­­ле­рија ликови, на „претходната“, но и на „след­ната ге­­нерација“ наши луѓе, заглавени во своите делби, во соништата за богатство, во страстни политизации, во социјални тегоби, во политички фрустрации, и во е­ден дел, остварени желби за заминување оттука, од Скопје или од некој друг град. Тие што остануваат се заталкани, фрустрирани и незадоволни, во некое ту­ѓо време… налик на воз што стои, додека покрај него врви „железничкиот пејзаж“ на животот, но парадок­сал­но, како некој друг воз во движење…

Заглавеноста во сегашноста, обременета со ку­­пови незадоволства, со безизлези, со невесели на­ја­ви, станува главната тема во најновиот роман на Ос­манли, познат по неговиот етички ангажман врз актуелните теми и проблеми на секојдневјето што мнозина меѓу нас жестоко ги притиска. Овој роман ни кажува дека современиот човек останува непод­ви­жен, во време во кое дури и сеќавањата му се одзе­ме­ни или пак тоне во  амнезијата на денеш­ни­цата. Како и ликовите од романот „Заборав“, така и современиот човек трескавично бара подобро место, возрасните и по­добро време за да се смират барем во спомените. Ова отуѓено време и тоа им го одзема. Прагматичната современост до максимум исполнета со егоизам и комерцијализација единката ја забо­ра­ва, пред очи го има мноштвото, пред сѐ како пазарен феномен. Ова е време на многу кризи, пред сѐ морал­ни, но и кризи на меморијата. Зачестените деменции, депресии, алцхај­мери, заборави во однос на минатото за авторот на романот „Заборав“ се симптоми на една сос­тојба која ова извонредно прозно дело ја препоз­на­ва како амнезија на целото општество, не само ло­калното, туку и глобалното.

Како пандан на застојот на станицата на вре­мето што тече надвор од нас се возрасните ликови во чии претстави бизарно, речиси саркастично, ожи­ву­ва едно поинакво минато време. Време на автен­тични, но и на изменети, искривени романтизирани се­ќавања и, најмногу, на заборави. Во овој роман са­ти­рично  и комично до болка, парадираат ликови што се занимаваат со алцхајмеровата болест на совре­ме­носта, луѓе што неа не ја прифаќаат зашто таа ваква каква што е, ним им е сосем туѓа; но и пациенти што страдаат од вистинска деменција, при што во нив­ни­те луцидни интервали проблеснуваат сеќа­ва­ња од некое друго, подобро време. Имајќи го предвид ова време на рекламни симулакруми, авторот на ро­ма­нот „Заборав“ создава необични, гротескни сцени пре­ку  ожи­веаните стари начини на рекламирање; но, дури и тие, со сета нивна наивност, се покажуваат како по­топ­ли и почовечни од студените профитерски елек­трон­с­ки творби и комуникации, од актуелниве хи­пер­­про­дукции главно на испразнети, „редизај­ни­ра­ни“, „кре­и­­рани“, виртуелизирани… лажни слики. Тие се иска­жу­ваат како резултати на едно масовно оту­ѓено, техницистичко и крајно дехуманизирано вре­­ме кое ги турнало во заборав некогаш освоените сло­боди и вредности. Тие спротивставени светови фун­­кцио­нираат како суштина на драмата што вни­мателно, со висока книжевна култура, но и со извон­редни драма­туршки познавања, Османли впечат­ли­во, сугестивно, морално ангажирано, инвентивно и убед­ливо – со спон­тано надградуваниот јазик (пове­ќе­јазичноста како суштински белег) и со бројни сред­с­тва на книжевната постмодерна, вплетени во сло­же­ниот наратив – ја слика тешката слика на свое­то и на на­шево време, како што сме впрочем навикна­ти да ја добиваме во секое негово прозно дело.  

Речиси со сигурност може да се предвиди дека секој читател, по прочитувањето на „Заборав“ ќе се сог­ласи со дијагнозата на Томислав Османли – дека суштината на современата цивилизација се изразува како жестоко сенилно доба, дека ова време, нашево време –  е време на амнезии.

Глигор Стојковски

 

Рецензија

(Кон романот „Заборав“ на Томислав Османли, издание на „ВиГ Зеница“, Скопје, 2023 г.)

Ферид Мухиќ

Пандемија пострашна од ковид-19 хара низ светот: пандемија на заборавот! Иако трае многу подолго од ковидот, сите релевантни светски, регионални и локални институции не само што не преземаат никакви мерки туку молчат до денес, како и со ковидот. Не се знае ни како ни кога точно почна оваа пандемија. Случајно, од немукает, или планирано, како стратегиски проект конципиран, планиран и контролиран во генералштабот на „Длабоката држава“, од анонимните стратези на новиот светски поредок!?

Можеби идејата ја поттикнал Ернест Ренан во своето некогаш ноторно познато, а сега одамна (дали намерно?) заборавеното предавање насловено „Што е нација?“, во кое големиот филозоф на културата ја дефинирал нацијата како „…заедница на луѓе што се согласиле што да запомнат, а што да заборават“!? Ако бришењето на несаканото реално сеќавање и внесувањето на фиктивното „сеќавање“ на виртуелната, идеолошки фабрикувана „реалност“ го сметаме за стратегиска цел, сите неопходни претпоставки за нејзина реализација веќе се обезбедени. Организирана манипулација на напредокот во научното познавање на принципите врз кои функционира меморијата и големиот напредок во владеење со техниките на памтењето, како и на заборавањето, лесно може да обезбеди ефикасен и незабележлив, речиси безболен (ако овој збор не е премногу горчлив циничен сарказам!), научно генериран колективен заборав. Плаузибилноста на оваа хипотеза наоѓа своја макар теориска поткрепа во фактот дека веќе сосема е избришано официјалното колективно сеќавање за вистинскиот карактер на најзначајните настани од светската историја што се случиле во текот на изминатите пет века од свеста на современите генерации и целосно заменето со официјализирана лага!

Истата техника на манипулација на колективното сеќавање, уште полесно и поефикасно може да се примени врз креирањето на меморијата на поединецот. Континуирано бомбардирање со безброј нови информации, овозможено со спектакуларни капацитети на современата дигитална технологија, ефикасно го спречува трајното помнење (ретенција) на реалната стварност, а со тоа и создавање фиксирана свест за сопствениот идентитет. Наместо личност со нагласен персонален интегритет и морална свест, под притисок на френетично забрзана смена на постојано нови информации што застаруваат за еден ден, современиот човек не стасува трајно да меморира и интернализира ниту една клучна информација и останува на ниво на хронична деменција. Идеолошки контролираното бришење на несаканите сеќавања и нивното заменување со саканите се претвора во внимателно планирана идеолошка лоботомија. Крајната цел на овој сложен зафат на идеолошката неврохирургија е тотален колективен заборав на универзалните идеали на човештвото и на темелните доблести на човекот – поединецот, преку имплантирање обрасци преземени од експерименталната технологија на однесувањето на Б.Ф. Скинер, со кои постапките на луѓето се деградираат на ниво на условен рефлекс на лабораториските заморчиња.
На овие размисли за темниот облак на катастрофичните сценарија наднесени над современото човештво и секој човек, ме наведе новиот, петти по ред роман на Томислав Османли, „Заборав“. Исклучително продуктивен и жанровски неверојатно версатилен автор, Томислав Османли од самиот почеток се легитимираше како автор на делата инспирирани од мегалопсихиа (голема душа), дела за големи, универзални теми. Неговото пишување не е астматично забревтано кажување прекинувано со кашлица, туку силен, воздигнат говор со полн здив, дури и кога станува збор за најкусите реплики на неговите ликови. Таков е и овој негов роман, кој, би рекол, ја адресира веројатно најсериозната закана за иднината на човештвото: заборавот! Заборавот на хуманистичката суштина на човекот како индивидуа со морален интегритет и критичка свест, заборавот на вредноста на хуманистичкото наследство на човечката историја. Морниците што ме обзедоа кога го прочитав овој роман на Томислав Османли, ме потсетиja на морниците што ги почувствував кога првпат ја слушнав реченицата: „You are too, philosopher by training!“ („И вие сте филозоф по тренинг!“). Најлошо беше што тоа се случи на Светскиот филозофски конгрес. Пред 24 години. Никогаш немав слушнато за ниту еден филозоф по тренинг, а сега се најдов опкружен со неколку стотини такви чудни суштества! Се разбира, во секое поединечно претставување инсистирав да останам црна овца и бела врана, нагласувајќи дека никогаш не сум тренирал филозофија, туку дека сум филозоф по образование и по вокација. За жал, но нималку случајно, денес веќе сите професии се професии „по тренинг“, а не „по образование“ – дури и сликарите, поетите, музичарите, пејачите.

Зошто реков дека тоа не е случајно? Затоа што образованието го зајакнува персоналниот интегритет и ја развива критичката мисла, со доминантна и неизбришлива свест за сопствениот идентитет, сопственото „јас“. Од друга страна, тренингот го прави токму спротивното! Во тој контекст, тренингот е најефикасен начин трајно да се заборават постојните сеќавања, пред сѐ индивидуалниот интегритет и колективните вредносни матрици. Познато е дека војниците, особено командосите, подлежат на најригорозен тренинг. Добро трениран војник дејствува автоматски, без морална процена и без барање мотив. Добро трениран спортист, возач, работник на сложено мануелно работно место, исто така, дејствуваат автоматски без двоумење.

Првата цел на секој тренинг е во текот на конкретната активност личната процена заснована врз сеќавањето целосно да се замени со меморијата стекната со тренинг.
Романот „Заборав“ на Томислав Османли, книжевно-уметнички исклучително ефектно, логички уверливо и фактографски аргументирано покажува како човештвото постапно се претвора делумно во тренирани војници, делумно во луѓе без сеќавање, делумно пак во меланхолични ликови во кои сеќавањето наизменично трепка, се пали и гасне, како светулките во летната ноќ. Извонредната ерудиција и талентот на филмски и драмски сценарист му овозможиле на Османли распонот на оваа колективна трагична драма на човештвото да ја конкретизира во широк и импресивен дијапазон на високоиндивидуализирани ликови, од култните три генерации членови на семејството Панкови, познати од неговата драма „Враќање дома“ (2019), преку ликовите од приказните на имагинарните и реални луѓе од сегашноста и од минатото на Балканот, до личната драмата на конгресменот Стетсон од Тексас, заклучно со брилијантно изложените тези на докторската дисертација на Мирјана Котевска, поднесена на „Фраје универзитет Берлин“, со темелно елаборирана хипотеза за карактерот на глобалниот процес на ширењето на „Заборав“ под влијание на неоколонијализмот.

Раскажувачки сугестивен, со дијалози што се „лепат“, тематски максимално релевантен, оригинално конципиран, високоинформативен и фактографски максимално аргументиран, инспириран длабоко хуманистички, романот на Томислав Османли, „Заборав“, претставува силна доза на серумот против пандемијата на заборав, добредојдена за секој современ читател.

Преземена содржина

Muhić, Ferid. 2024. Serum protiv zaboravot (Kon romanot „Zaborav” od Tomislav Osmanli, izdavač ViG Zenica, Skopje,) LIK, Nova Makedonija, 03.05.2024.  na: https://novamakedonija.com.mk/zivot/kultura/serum-protiv-zaboravot/

Празната лушпа на сеќавањето

Сашо Огненовски

 

(Кон романот „Заборав“ на Томислав Османли во издание на ВиГ Зеница, Скопје, 2023)

Во еден миг од својот епохален роман „Погледни го домот свој, ангеле“, големиот Британски писател Томас Вулф ќе каже: „О, отпад на изгубени, во жешките лавиринти, изгубени, меѓу светли ѕвезди на оваа уморна, несветла пепел, изгубена! Сеќавајќи се без зборови, го бараме големиот заборавен јазик, изгубената патека до рајот, камен, лист, непронајдена врата. Каде? Кога?“ Остар и вознемирувачки пасус кој на некој начин нè потсетува дека сеќавањето е дел од нашиот духовен хабитус и дека неговото губење значи излитување на животот, раскинување на идентитетскиот конструкт и оддалечување на човекот од неговиот цивилизациски постамент.

Романот на Томислав Османли „Заборав“ зборува за колективната сенилност која ја заговара цивилизацијата што се гуши во информацискиот галиматијас. Читајќи го овој прекрасен роман пишуван во специфичниот стил на Османли и во редоследот на неколку приказни кои се преплетуваат и се вовлекуваат една во друга се прашувате: Каде е нашиот пат во цивлизацискиот тек, кој е тој што треба да нè памети и колку „заборавноста“ ќе не одведе до мракот на ништоста?

Томислав Османли гради стории на ликови врамени во еден свет чиј безизлез е неизоставен. Имено, неколкуте приказни на актерот Петар Аслимовски, семејството Панкови (најмаисвната приказна во романот), Хантер Стетсон и Дејвид Роузбад, како и докторската дисертација на Мирјана Контевска на престижниот Берлински универзитет под наслов „Заборавност – социолошки аспекти на Балканот, на поширокото европско и светско милје“ нè носат во амнезијата на светот што не се распаѓа, туку се дезинтегрира оставајќи ги своите рецидиви на нешто што допрва треба да дојде, неформално и недефинирано.

Судбините на семејството Панкови, актерските трауми и дисторзијата во недоразбирањето на писателот на мемоари Хантер Стетсон со издавачот Дејвид Роузбад проследени со целата докторска дисертација на Мирјана Контевска создаваат една комплексна приказна која дементноста на дваесет и првиот век ја отелотворуваат како неопходност чиј аспект е само систем на лажен комодитет од којшто не можеме да се извлечеме и ние што читаме, како и ние што пишуваме за овој прекрасен роман.

Имено, Томислав Османли создава еден вид на книжевна фуга од варијации на амнезија предупредувајќи нè дека токму недокументираноста е она што ќе го однесе светот во црната дупка на ништоста, што ќе го искрши артизмот на човековиот лик извајан и нацртан во илјадници можни интерпретации, во милион парчиња, дека ќе го пречкрта неговото име и под него ќе напише нешто што никој нема да го разбере. Феноменолошката линија на овој роман се движи од научната интерпретација, преку наивната, домашна артикулација на заборавноста, за преку стилската и артистичната амнезија да нè доведе до суштесвеноста на цивилизациската дементност која како глобален процес ќе го потопи човековиот специмен во лажните акварели на истопените слики што полека исчезнуваат во пределите на Фејсбукот, Инстаграмот, Телеграмот, Тик Токот итн. Петар Аслимовски, актерот: „Во новата слика на огледалото од својот живот, безизразно ги гледа брчките врежани на челото, на рабовите од очите и на образите, а во одблесокот на другото огледало, она зад него, го гледа својот побелен и оќелавен тил со оние долги и длабоко врежани брчки на голото теме… Секогаш одново се прашува, од каде се создаваат тие длабоки брчки на тилот, не е белки дека, како на огледалава, и таму се рефлектираат и се зарежуваат сите гримаси што на лицето, и видливо и разбирливо, му ги формираа, освен драмите на самиот живот, можеби уште повеќе, безбројните вежби, проби и изведби на драмите од актерската игра…“

Актерскиот живот е постојано вовлекување во туѓа кожа, па така таа онтолошка маскарада во овој комплексен роман отвора уште една линија на меморија која се подава како надеж за запишувањето на човековиот род. Но каде? На кое место? Дали меморијата е додволна сигурност дека цивилизациските текови ќе се движат по вистинската насока?

Томислав Османли посегнал по сите сегменти од човековиот живот сакајќи да предупреди дека простодушноста е можеби и вистинската врата низ која науката и уметноста ќе се протнат, додуша со наведната глава, но ќе понесат нешто со себе, ќе го сокријат како надежта во Пандорината кутија и ќе го посејат во некоја друга иднина како матрица за нова цивилизација. Томислав Османли овој роман го започнува со чисто медицинска интерпретација на меморијата, а го провлекува низ интерпретацијата на автентични случаи кои веќе ги опишал во свој расказ, што зборува за една кохерентност на опусот на овој извонреден автор, додека на крајот мошне гласно повикува на „враќањето дома“, една суштествена порака од која секако дека не може да се ослободи никој од нас. „Враќањето дома“ е еклектичка артикулација на меморијата, синтагма која носи суптилност и духовна рамнотежа, но е и начин да се ослободиме од измислиците и лагите.

Токму затоа „Заборав“ е голем роман, заради широко распостелените варијации на метафоричното „бекство од себеси“, од поништувањето на она што „било“ и недостижноста на она што „ќе биде“. Овде ќе се навратам на уште еден цитат од романот на Томас Вулф кој вели: „Со Бога напред, ќе го поминам остатокот од мојот живот за да си го вратам срцето, да ја лекувам и заборавам секоја лузна што ми ја остави кога бев дете. Првиот потег што некогаш го направив, по лулката, беше да ползам по вратата, и секој потег што го направив оттогаш е обид да избегам“. Томислав Османли во својот „Заборав“ покрај другото говори и за тоа бекство кое со себе го носи долгиот пат на вечната недоумица на човекот кој колку што сака да се запамети, двојно повеќе сака да се заборави. Всушност, делириумот на оваа цивилизација е во прекројувањето на човековиот духовен хабитус низ лавиринтите на ориентацијата. Слободата има вкус на мувлосан леб и горчи кога се јаде. Онаа слобода која е толку посакувана, а на човекот му е секогаш тешко да ја отелотвори и како таква да ѝ ја најде прагматичната вредност. Во овие претпоставки се крие мудроста и артизмот на овој роман, а во впечатоците од прочитот неговата незаборавеност кај сите што сме се дружеле со него.

Преземена содржина

Ognenovski, Sašo. 2024. Praznatalušpa na sekjavanjeto (Kon romanot „Zaborav” od Tomislav Osmanli, izd. ViG Zenica, Skopje, 2023). Okno,07. 2024. na: https://okno.mk/node/101771?fbclid=IwY2xjawEV6VJleHRuA2FlbQIxMQABHWtf_LAMCHezakGShraJm71h0fNqhoqJAIa9wOz7RaOTOkBGuof7t4buFw_aem_0l4SDyT8z7jTqiRlrzAp0w&sfnsn=mj

 

Lidija Kapuševska-Drakulevska : Sva lica zaborava

U svojoj kultnoj, sada već klasičnoj knjizi – 1984. – George Orwell opisuje stroj za sjeckanje koji bi trebao uništiti sva nepodobna sjećanja. Ova zastrašujuća fikcionalna (utopijska) vizija (slična filmskoj verziji Fahrenheita 451 Raya Bradburyja u kojoj digitalni sustavi trajno brišu memorabilije) nije previše daleko od povijesne istine našeg vremena: živimo u digitalnom dobu kada se memorija kao nikad prije masovno odvaja od nas i kao da nastavlja svoj put posve neovisno o nama, jer su virtualni mediji i svijet informacija lišeni ljudskog iskustva; „računalo pohranjuje, a ne pamti“, kaže Manfred Austen u studiji paradigmatičnog naslova „Роkradenо pamćenjе“ (2005: 94). Po njemu je kultura sjećanja uvjet humaniteta i identiteta (ibid, 9), odnosno dio našeg duhovnog habitusa. Nažalost, organičko pamćenje koje se temelji na prirodnim ljudskim sposobnostima: psihičkim, intelektualnim, tjelesnim… sve se više povlači po marginama i poprima status suvišnog, anakronog postupka u usporedbi sa suverenom moći elektroničkih medija. A „čovjek je zapravo čovjek samo kad se sjeća” – glasi varijacija poznate izreke njemačkog pisca Friedricha Schillera (cit. prema: Ulich, 2003: 172).

U uvjetima u kojima je „emocionalno pamćenje” kao nadomjestak za ljudsku subjektivnost i identitet očito ugroženo, književnost je jedna od rijetkih djelatnosti koja pokušava njegovati i razvijati umjetnost pamćenja. Već kod Platona postoji svijest o složenosti pamćenja i njegovoj trijadičkoj strukturi kao sаzvučjе strategija i praksi pamćenja (mneme), sjećanja (anamnesis) i zaborava (amnesia). Bez sumnje, ljudska moć pamćenja, podrazumijeva i moć zaborava. Već u 19. stoljeću Thomas Carlyle je govorio o dijalektici sjećanja i zaborava: „Memorija i Zaborav, poput Dana i Noći, zapravo poput svih drugih Proturječnosti u ovom našem čudnom dualističkom životu, nužni su za njihovo međusobno postojanje: Zaborav je tamna strana, dok Memorija na nju upisuje slova okupanа svjetlošću i čini ih čitljivima. Da je sve svjetlo, ili da je sve tama, ništa se ne bi moglo pročitati“ – zaključuje Carlyle (cit. prema: Ulich, 2003: 167). Upravo su sjećanje i zaborav, kao dva suprotna pola, ključne komponente oko kojih orbitrira najnoviji roman makedonskog autora Tomislava Osmanlija1 – Zaborav.

„Svijetom hara pandemija strašnija od COVID-a 19: pandemija zaborava” – ovim riječima svoj osvrt na roman počinje istaknuti filozof Ferid Muhić. „Nova drama civilizacije (jedna od najvećih) zove se zaborav” – stoji na početku predgovora romana pjesnika i esejista Gligora Stojkovskog pod naslovom „Vrijeme amnezije” (2023: 5). Zaborav je izuzetan primjer romana čiji naslov govori o njegovoj biti, potvrda je to latinske izreke „nomen est omen!”

Može se reći da Osmanlijev roman, generalno, tematizira dva oblika zaborava: društveni (kolektivni) i individualni (pojedinačni). Prvi, naime društveni oblik, globalni je, civilizacijski problem i podrazumijeva široku, masovnu demenciju, rezultat je hiperkapitalizma koji, kako čitamo u romanu, „na svom vrhuncu proizvodi različite i globalizirane oblike masovnog, društvenog i individualnog – zaborava“ (Османли 2023: 174) i otuđenja u suvremenom svijetu, a provodi se kroz sustav moći (političke, ekonomske, religijske…). Pojedinačni se, pak, oblik mehanizma zaboravljanja predstavlja kao prirodni, fiziološki proces starenja ili kao posljedica medicinskog, patološkog ljudskog poremećaja (demencija, moždani udar, Alzheimer, ali i stres, anksioznost i dr.), a manifestira se kroz tragično, nehumano, iznimno bolno i tužno iskustvo.

Tomislav Osmanli vrlo je vješto komponirao svoj roman; roman pulsira kao dijalog teorije i prakse, činjenica i fikcije, erudicije i naracije, dokumentarne i kreativne fantazije. Drugim riječima, do središta labirintskоg razotkrivanja zaborava u romanu, vode uglavnom dvije Arijadnine niti koje se međusobno isprepliću, nadopunjuju i prožimaju: jedna je teorijska, medicinska razrada fenomena zaborava predstavljena kroz doktorsku disertaciju Mirjane Kotevske (Mia) s naslovom „Zaborav – sociološki aspekti Balkana, šireg europskog te univerzalnog miljea”, napisanu i obranjenu na Slobodnom sveučilištu u Berlinu, kao i kroz diplomski rad, kasnije i predavanje na engleskom jeziku Teоdora Pankova (Mijina bivšeg zaručnika), čija je poanta u spoznaji da „svaka sredina i vrijeme ima drugačiju dinamiku sjećanja, a osobito zaborava” (Османли, 2023: 210). Druga nit uključuje nekoliko pojedinačnih ljudskih sudbina, doslovno žrtava vrtloga zaborava: Cena, Teodorova baka, smještena u starački dom, gdje će nakon moždanog udara završiti i njegov otac Panče (Cenin sin); Petar Aslimovski, glumac, poznat po iznimnom pamćenju dramskih tekstova koje je igrao na pozornici i koji, paradoksalno, zaboravlja tekst svoje posljednje predstave s kojom bi trebao otići u mirovinu; Hunter Stetson, bivši američki političar koji piše svoje memoare „o velikoj patriotskoj ideji“ i razotkriva zablude vojne moći i taštine, popratne komponente profesije kojom se bavio – ispada da je bio samo instrument za ispunjavanje tuđih naloga i da su njegovi podvizi diktirani s više razine, pa će ih, namjerno ili nenamjerno, „zaboraviti“ i izbaciti iz konačne verzije teksta; priča o Grku koji je kao siroče iz građanskog rata zaboravio svoj materinji jezik, ali nakon moždanog udara zaboravlja grčki jezik i počinje govoriti jezikom svojih egejsko-makedonskih predaka (njegova je priča ispričana indirektno, kao sjećanje jednog lika iz staračkog doma)… „Tomislav Osmanli stvara svojevrsnu književnu fugu iz varijacija amnezije“ – s pravom će napisati Sašo Ognenovski u svom tekstu posvećenom ovom romanu (Окно 2024).

Zaborav je roman (fikcija) i esejističko-teorijska rasprava o fenomenu zaborava, dokument o bolesti naše suvremenosti. U tom smislu Osmanlijev roman, vrlo uvjetno, korespondira s romanom Utočište u vremenu (2020.) Georgija Gospodinova, romanu o misterioznom terapeutu koji osniva „Kliniku prošlosti“ u kojoj se liječe pacijenti s Alzheimerom, pružajući im okruženje sjećanja u kojem se osjećaju sigurno (što znači da njegova Klinika ima terapijski učinak), kao i s romanom Tajanstveni plamen kraljice Loane (2004.) Umberta Eca koji ističe važnost kolektivnе memorije (konkretnog vrijeme-prostora) kao preduvjeta za prevladavanje amnezije i rekonstituciju, vraćanje izgubljenog identiteta – nakon infarkta glavnog lika.

I Osmanlijevo pripovijedanje je nelinearno i kreće se naprijed i nazad u vremenu (od sadašnjosti do nekog trenutka u prošlosti i obrnuto), a prostor je, uobičajeno (kao i u drugim pripovjedačkim ostvarenjima našeg autora), heterogen, te se radnja odvija u Makedoniji (Skoplje), Americi (Washington i New York), Njemačkoj (Berlin) i Grčkoj (posredno, kroz postupak “priče u priči” ), ili neodređeno, „negdje u inozemstvu“ – kako kaže pripovjedač povodom Teovog predavanja na engleskom jeziku (možda opet Amerika?!). Uostalom, misterij vremena i prostora, odnosno kategorija kronotopa, trajna je opsesija Osmanlija, s naglaskom na pojedinačnim ljudskim sudbinama i osobnoj drami koja se odvija u sjeni nekih velikih povijesnih događaja. U ovom romanu, smještenom u sadašnjost (konkretno, između 2018. i 2023.), aludira se na: Drugi svjetski rat i holokaust, Grčki građanski rat, američke vojne akcije diljem svijeta, tranzicijsko razdoblje koje stvara vojsku nezaposlenih u Makedoniji, monstruozni građevinski i spomenički projekt „Skoplje 2014“ i moderno doba u kojem vladaju kriminal i korupcija, za što jedan od likova (Panče, Teov otac), postavlja ironičnu dijagnozu – „arteriosclerosis apašanis“. Iako marginalno tematizirane, stvarne memorabilije spomenute u romanu igraju presudnu ulogu u širenju kolektivne i individualne amnezije. Ilustrativna je u tom smislu slika današnjeg Skoplja (inače, Osmanli je i tipični „skopski“ autor), koju Panče Pankov, viši mehaničar u sektoru „Vuča” Makedonskih željeznica, proglašen tehnološkim viškom, opisuje svojoj majci Ceni na gerijatriji: „sve su ono odranije porušili”, „na keju su neke glupe zgrade“, zgradu „Ce-ka” su kao šampitu napravili, „Na-ma“ kao „CUM“ u Sofiji „uradili“, na Trg „su spomenik posadili, ratnika nekog i to na konju“, od Ristićeve palate – višeg; „…pored keja na Vardaru, posadili su neke velike galije. (…) Da bi sve odranije rastjerali. Da bi vrijeme od njih počinjalo. Da nema prošlosti, ni zgrada, ni čaršije, ni ičega, ni uspomena, ako je moguće, niti naših sjećanja. Da sve u vjetar ide…“ (Османли 2023: 52-53).

Osim nedvojbene, nemilosrdne kritike postojećeg Skoplja, autor, gotovo bolno, ali i angažirano, upozorava i na pogubne posljedice ovakvih i sličnih manipulativnih projekata: „Neke se memorabilije guraju u zaborav, druge plauzibilno prekrivaju novim značenjima i narativima, što u biti znači da oni marginaliziraju stara sjećanja vezana uz njih…“ – čitamo na drugom mjestu u romanu, а povodom „Spomenika ubijenim Židovima Europe“ koji se u Berlinu naziva eufemistički i prostorno neodređeno kao „Memorijal holokausta“ (ibid, 114). Očito, diskurs moći ne zna ni za vrijeme ni za mjesto…

Usporedno sa stvarnom, u romanu Zaborav nerijetko egzistira i druga, imaginarna razina pripovijedanja koja se očituje na nekoliko načina: kroz sferu snova nekih od nosećih likova; ili kroz scenu „prelaska“ granice između života i smrti od strane Teova djeda (Teodora); ili, s izrazito originalnom vizijom jednoga imaginarnog vlaka, usidrenog u nekom čudnom međuvremenu i međuprostoru, dok okolni krajolik – stvarni život – prolazi poput drugog vlaka u kretanju; zatim kroz virtualnu projekciju nekadašnjih reklamnih slogana, starih pjesama i filmova koji se kao na platnu projiciraju paralelno s određenim narativnim tokom, a za koje, u duhu suvremenih digitalnih tehnika, autor označava specifične QR kodove koje čitatelj može pratiti preko svog mobitela – postupak primijenjen i u Osmanlijevu prethodnom romanu – Stup koji pjeva (iz 2022.). Osim interakcije s čitateljstvom, ova autorova, iznimno duhovita invencija je također u funkciji svojevrsne vokovizualne kolektivne memorije (sinergija rijieči, zvuka i slike/filma).

Odatle i autoreferencijalnost i multimedijalnost kao značajke romana Zaborav. Autor nastavlja vlastitu narativnu tradiciju ugrađujući u strukturu svog najnovijeg romana jednu kratku priču i jedan dramski tekst – ranije već objavljene, a sada obrađene i dorađene – na koje sam pisac upućuje u svojim bilješkama na kraju romana. Može se reći da nije riječ ni o kakvoj novini, već o dosljednosti i koherentnosti cjelokupnog Osmanlijevog opusa koji se odlikuje trajnom autoreferencijalnošću, zagledanošću u sebe i praćenju vlastitih tragova.

Multimedijalnost njegova narativnog diskursa, pak, osim već spomenutim digitalnim tehnikama, očituje se i kroz inter- i intratekstualni dijalog koji autor na stranicama svog romana vodi, što je tipično postmodernistička manira. U tom smislu ilustrativan je njegov vrlo lucidan hommage Orsonu Wellesu kroz naziv njujorške izdavačke kuće Rosebud, nazvane po svom osnivaču i glavnom uredniku Davidu Rosebudu: „Oh, a ja sam mislio da je vaša kuća dobila ime po najpoznatijoj riječi i simbolu iz ‘Građanina Kanea’, filma onoga iznimno talentiranog Orsona Wellesa – zaključuje bivši potpredsjednik Stetson s određenim, insceniranim razočaranjem”– čitamo u romanu (Османли 2023: 29). I stilska razigranost, kao stalna konstanta karakteristična za narativno tkivo u Osmanlijevim djelima, obično ima za cilj artikulirati višejezičnost i multikulturalnost kao procese imanentne kozmopolitizmu naracije. U ovom se romanu dijalozi vode uglavnom na skopskom slengu, ali mješavina balkanskih (grčki, dijalekt „suho” iz egejsko-makedonkog govora) i svjetskih jezika (engleski, njemački, čak i meksički i ladino), nadopunjuje i obogaćuje uobičajeni multikulturalizam – još jednu amblematičnu i stalnu književnu praksu našeg autora.

U prilog intertekstualnosti i multikulturalnosti pripovijedanja ide i postupak citatnosti. Prije svega, treba spomenuti citat iz memoara „Moj posljednji dah” sineasta Luisa Buñuela, koji Mirjana uvrštava u svoju disertaciju, premošćujući tako znanstveni i narativni kod pisma i uspostavljajući vezu između osobnog i univerzalnog, individualnog i kolektivnog iskustva: „Morate početi gubiti svoje sjećanje, čak i ono malo, da biste shvatili da je cijeli naš život sazdan od sjećanja. Život bez sjećanja i nije život, kao što ni inteligencija koja nema priliku da se iskaže, zapravo nije inteligencija. Naše pamćenje, naša sjećanja, ona su naša bit, naš razlog, ono što osjećamo i ono što nas tjera na akciju. Bez sjećanja smo nitko i ništa” (Османли 2023: 196). U konzultacijama s Mirjanom, profesor-mentor navodi i druge citate: Božju zapovijed u židovskoj vjerskoj tradiciji – „Zakhor!” – sa značenjem „Pamtit ćeš!”, imperativom u futuru koji se odnosi na ono što jest negativno i koje bi po svemu sudeći trebalo izbrisati kao sjećanje (ibid, 179-180), kao i jednu poslovicu na judeo-španjolskom jeziku Sefardskih Židova s ​​balkanskih područja koja glasi: „Bez sjećanja nema budućnosti” (ibid, 181). Interpolacija ovih citata, osim stilske raznolikosti teksta, daje doprinos i artikulaciji zaborava kao nove civilizacijske drame, u smislu prijetećeg upozorenja: „Zaborav je opasan. Zlo treba pamtiti” (ibid, 180).

Što se tiče likova u romanu, općenito su to likovi-autsajderi, neostvareni, neispunjeni, s promašenim životima „ovdje” i „sada” ili uspješni „negdje u inozemstvu”, iako „nigdje nije bolje nego kod kuće” – kako to kaže majka drugom sinu, Saši, Teovom bratu, koji lijepo objašnjava paradoks izreke „kamen teži na svome mjestu“: „kad sam ja tamo, sve moje misli me na ovdje upućuju. Tobože će mi pišljivo Skoplje pobjeći. Kada sam pak ovdje, vidim one koji su uspjeli, i to me guši. Kamen me guši” (Османли 2023: 135). Likovi koje je zahvatio vihor zaborava, s druge strane, likovi koji su dovedeni na rub egzistencije i, u stilu Čehovljevih drama, primjerice, žive još samo u sjećanjima. To su stvorenja čežnje i melankolije; ljudi osuđeni da svoje živote provode kao „žive sjene”, priviđenja, duhom potpuno odsutni iz sadašnjosti gdje egzistira njihovo materijalno, tjelesno biće, a melankolično zatvoreni u svoja sjećanja i prošlosti, u neki drugi život. Nerijetko ovi likovi zapadaju u groteskne situacije, koje su na recepcijskoj razini istovremeno i tragične i smiješne. Groteska i paradoks su, inače, kontinuirane tehnike kojima se Osmanli služi u svom stvaralaštvu.

Gdje je izlaz iz zaborava koji neumitno prijeti svakom čovjeku? Autor formata Tomislava Osmanlija uvijek uspjeva naći izlaz iz slijepe ulice! Konkretno, u ovom romanu nudi lijek za patologiju individualnog zaborava, lijek koji se zove ljubav. Osmanlijev roman se, između ostalog, može čitati i kao apoteoza ljubavi koja prkosi zaboravu; ljubav je snaga života, jača je čak i od smrti. Snagu ljubavi osjećaju gotovo svi likovi romana: i Mia i Teo, i glumac Petar Aslimovski, i Hunter Stetson, koji svoje dokumente i dnevničke bilješke koje bi trebale potresti vašingtonsku političku elitu posvećuje „Lindi, s beskrajnom ljubavlju. “ – ​​„Linda je bila nešto najljepše što mu se dogodilo u životu“ (Османли 2023: 48), piše taj lik, pa u konačnoj verziji podnaslov „memoari“, nimalo slučajno, mijenja u „ljubavni roman“ itd. U smislu ljekovite funkcije ljubavi paradigmatična je ljubavna scena (nježni pogledi puni ljubavi i milujućih dodira) između Lele i Mire u staračkom domu kojoj svjedoči obitelj Pankovih:

Mladom se liječniku ne vjeruje za taj, isprva delikatan, a zatim potpuno vraćen kontakt sa stvarnošću, iako samo s dijelom te stvarnosti. (…) Slučajevi koje su viđali na klinici za neurologiju i psihijatriju bili su isti. Sjeća se da se tada prvi put susreo s dramom potpunog zaborava, s ljudima koji su bili potpuno isključeni iz stvarnosti i utonuli u neku sasvim osobnu i stoga potpuno neprepoznatljivu stvarnost. (…) Profesori (…) su ih nazivali psihički ireverzibilnim stanjima… Za njih nema lijeka. (…) Ovdje nisu pomogli ni lijekovi, ni neurološka ni psihoterapija. Nisu pomogli ni razgovori ni čitanje ni šutnja ni glazba… Ali nitko nikome ne govori, ni njima ni njihovim obiteljima, da može pomoći ljubav. Izražavanje ljubavi na sve moguće načine. Ljubav je od ovoga svijeta, pa ih može vratiti. (…) Teodor s punim razumijevanjem gleda majku koja prati situaciju starog zaljubljenog para. „Što se tako čudiš, doktore!“ – kaže Teo sam sebi – „mi smo za liječenje“ (Османли 2023: 94-95).

Paradoks: tko je doista bolestan i koga zapravo treba liječiti?! – ne završava ovdje. Ideja ovog svijeta kao stvarnosti paradoksa – koju je autor tako upečatljivo izrazio u zbirci priča Paradoxicon (2020.) – paradoksa ugniježđenih u bit čovjeka i civilizacije, probljeskuje i kroz refleksije još jednog lika u romanu: „Eto što smo mi. Jedno sjećanje. I jedna otkačena ljudskost koja se ne može odgurnuti, izbrisati i maknuti da bi potpuno nestala. Nešto ostaje da prkosi zaboravu, tračak bar dok je čovjek živ… I na kraju, sve postaje jedan potpuni božji zaborav. Nitko ne zna zašto čovjek uopće pamti” (ibid, 207).

Nedvojbeno gorak okus neizbježno tužne ljudskosti na ovome svijetu autor naglašava u finalu svog romana, te sugerira i spoznaju života kao vječnog remija između sjećanja i zaborava. Obećanje koje je Pančo Pankov dao ocu (virtualno, jer otac pripada Kraljevstvu Sjenki) da će zapamtiti sve (opet paradoksalno, jer je doživio moždani udar), za razliku od čežnje njegovog sina Aleksandra (Sašo) – „Ja želim zaboravit sve! Nek sve ide u P.M!” – implicira dvostruki pogled: s jedne strane, očitu promjenu odnosa mladih generacija prema kulturi sjećanja svojih roditelja potonulih u ponoru prošlosti, a s druge, jednu zdravorazumsku logiku u duhu prirodnog ljudskog poriva i prava na sjećanje, ali i na zaborav. Zaborav je neophodan za duhovno zdravlje čovjeka, za što se zalagao, primjerice, jedan Nietzsche, veliki apologet zaborava, ali u ime života. Jer se negdje između sjećanja i zaborava nastavlja egzistencija čovjeka i svijeta…

Roman Zaborav Tomislava Osmanlija je i dokument i metafora ukupne ideje i fenomenologije zaborava, a njegova je aktualnost neupitna. Osim dubokog humanizma koji prožima svaku stranicu, dojma sam da se u tkivu ovog romana isprepliću i sva lica autora: talent za pričanje priča (autentično i lucidno, emotivno, toplo i dirljivo, ali ne sentimentalno i patetično), dramatičnost koja se očituje u radnji i dijalozima likova, nedvojbeni smisao za film i druge umjetničke medije, što znači da je roman Zaborav sinteza višestrukih interesa, talenata i umijeća Tomislava Osmanlija.

Lidija Kapuševska-Drakulevska

Literatura:

Преземена содржина

Lidija Kapuševska Drakulevska “Život je vječni rem iymeđu sjećanja i zaborava…” Tris.com.hr 23.12.2024 https://tris.com.hr/2024/12/prijedlog-za-blagdansko-citanje-zaborav-tomislava-osmanlija-zivot-kao-vjecni-remi-izmedu-sjecanja-i-zaborava/